Het aantal kop-staartaanrijdingen en frontale aanrijdingen met dodelijke afloop op rijkswegen was in 2022 hoger dan in voorgaande jaren. Dit blijkt uit het rapport ‘Dodelijke verkeersongevallen op rijkswegen in 2022’, uitgevoerd door SWOV in opdracht van Rijkswaterstaat.
SWOV onderzocht de toedracht van deze ongevallen. De ongevallen bleken net als voorgaande jaren vaak het gevolg van een combinatie van factoren: met enerzijds onoplettendheid en (on)bewuste risicogedragingen (zoals hoge rijsnelheid, alcohol- of drugsgebruik, afleiding en vermoeidheid) en anderzijds een weginrichting die weinig ruimte biedt voor menselijke fouten (zoals onveilige bermen, het ontbreken van een fysieke rijrichtingscheiding op enkelbaanswegen en het ontbreken van verkeerssignalering op filegevoelige locaties).
Inrichting berm
De inrichting van de berm speelde een belangrijke rol bij de dodelijke afloop van veel ongevallen. Zo stond twee derde van de obstakels die in 2022 werden aangereden binnen de voorgeschreven obstakelvrije zone en waren deze niet of onjuist afgeschermd. Een veilige berminrichting (met obstakelvrije zones en flexibele afschermingsconstructies) is dan ook een van de meest kansrijke maatregelen om dodelijke ongevallen te voorkomen.
Andere maatregelen waarmee een aanzienlijk aantal dodelijke aanrijdingen voorkomen kan worden zijn het aanbrengen van een fysieke rijrichtingscheiding op enkelbaanswegen, filesignalering en detectie van op de rijbaan gestrande voertuigen.Ook voertuig- en gedragsmaatregelen kunnen bijdragen aan een reductie van het aantal dodelijke ongevallen op rijkswegen, zoals het gebruik van noodremsystemen als AEBS (Automatic Emergency Braking System) en het correct dragen van veiligheidsgordels.
Ongevallen en slachtoffers in 2022
In 2022 waren er 66 dodelijke verkeersongevallen op rijkswegen, waarbij 76 verkeersdeelnemers kwamen te overlijden. Dat hebben we geconcludeerd na een analyse van informatie van Rijkswaterstaat en de politie. Ruim de helft van de ongevallen (n=38) vond plaats bij een op dat moment geldende snelheidslimiet van 100 km/uur. Dertien ongevallen vonden plaats op een autoweg of gebiedsontsluitingsweg, de andere 53 vonden plaats op een autosnelweg. Nagenoeg alle ongevallen vonden plaats bij droge weersomstandigheden en ruim de helft bij daglicht.
Als we kijken naar de 76 overleden verkeersdeelnemers, waaronder 20 passagiers, dan valt op dat er in vergelijking met de voorgaande jaren relatief veel vrouwelijke slachtoffers waren. Een op de drie verkeersdoden op rijkswegen in 2022 was een vrouw, waarvan de helft als passagier in een auto zat. Ook onder de 30- t/m 39-jarigen en 80-plussers vielen in vergelijking met eerdere jaren relatief veel slachtoffers. Het aandeel slachtoffers onder personenauto-inzittenden was ook relatief hoog, terwijl het aantal slachtoffers onder motorrijders in 2022 juist lager lag dan in voorgaande jaren. Het is niet eenvoudig deze verschillen te duiden. De kans is groot dat het toevallige fluctuaties betreft.
Meest voorkomende ongevalstypen
De ongevalstypen die in 2022 het meest voorkwamen, komen overeen met die van voorgaande jaren:
- kop-staartaanrijdingen (n=24), waarvan iets meer dan de helft in de staart van een file (n=14);
- aanrijdingen van een obstakel in de berm, zoals een boom of greppel (n=22); en
- frontale aanrijdingen (n=11), waarvan 10 op enkelbaanswegen.
De volgorde is echter wel gewijzigd. Het is voor het eerst dat het aantal kop-staartaanrijdingen (iets) groter was dan het aantal obstakelongevallen. Het aantal dodelijke kop-staartaanrijdingen is sinds 2016 ook nooit zo hoog geweest. Daarnaast lag in 2022 ook het aantal frontale aanrijdingen relatief hoog in vergelijking met voorgaande jaren.
Factoren die een rol speelden bij het ontstaan van de ongevallen
De dodelijke ongevallen op rijkswegen in 2022 ontstonden veelal door een combinatie van onoplettendheid of (bewust) risicogedrag van de weggebruiker en een weginrichting (inclusief berm) die weinig ruimte biedt voor menselijke fouten. In een klein deel van de ongevallen speelde ook de technische staat van het voertuig of een ander voertuigkenmerk een rol.
De rol van de verkeersdeelnemer bij het ontstaan van de dodelijke ongevallen op rijkswegen varieerde van een zeer hoge rijsnelheid (n=9), afleiding (n=5), alcoholgebruik (n=4) en een indicatie van drugsgebruik (n=9) tot vermoeidheid (n=6) en onwelwording (n=4). Bij ten minste drie bestuurders was er zowel sprake van een zeer hoge rijsnelheid als van alcohol- of drugsgebruik, afleiding en/of ander risicogedrag.
In een klein deel van de ongevallen (n=4) speelde het voertuig een rol. Er was sprake van een technisch mankement aan de motor (n=1), een klapband (n=1) of het niet ingrijpen van een noodremsysteem (n=2).De infrastructurele factor die in 2022 het vaakst een rol speelde bij het ontstaan van ongevallen op rijkswegen is het ontbreken van een fysieke rijrichtingscheiding op enkelbaanswegen (n=10). Daarnaast speelde ontbrekende of uitgeschakelde openbare verlichting een rol (n=3), een te krappe boogstraal in combinatie met het ontbreken van de daarvoor benodigde aankondiging (n=3) en ontbrekende of niet-functionerende verkeerssignalering (matrixborden) op filegevoelige locaties (n=3).
Factoren die een rol speelden bij de dodelijke afloop van de ongevallen
De ernst van de afloop van het ongeval werd voor een belangrijk deel bepaald door de inrichting van de berm. Er stonden obstakels in de berm die niet of niet op de juiste wijze waren afgeschermd. Negen van de zeventien obstakels die werden aangereden stonden binnen 10 m van de kantmarkering, twee stonden tussen 10 en 13 m en de overige zes stonden verder dan 13 m van de kantmarkering. In totaal stonden elf obstakels binnen de obstakelvrije zone die is voorgeschreven gegeven de geldende snelheidslimiet. Vijf van deze elf obstakels waren wel afgeschermd, maar niet op de juiste wijze, waardoor het obstakel toch kon worden aangereden. Zes aangereden obstakels stonden buiten de voorgeschreven obstakelvrije zone en voldeden in die zin aan de richtlijnen voor obstakelvrije afstand. Verder leidden vijf aanrijdingen met een geleideconstructie tot een dodelijke afloop; eenmaal doordat een motorrijder met zijn lichaam in contact kwam met een geleiderail, viermaal doordat een personenauto in botsing kwam met een geleiderail, betonnen barrier of niet-botsveilig hekwerk langs de rijbaan.
Nalatigheid in het gebruik van of gebreken aan beveiligingsmiddelen zoals airbags en gordels speelde ook een rol, al bieden deze beveiligingsmiddelen geen bescherming tegen alle vormen van geweldsinwerking. De helft van de 68 overleden inzittenden van een motorvoertuig droeg – voor zover kon worden nagegaan – op het moment van het ongeval een gordel. Een derde van de inzittenden (n=22), waaronder zes achterpassagiers, droeg geen gordel en twee droegen de gordel niet correct. Tien van hen zijn uit het voertuig geslingerd nadat hun voertuig in de flank werd geraakt, met een geleiderail of obstakel botste en/of over de kop ging.
Kansrijke maatregelen om het aantal dodelijke ongevallen terug te dringen
De meest kansrijke maatregel voor een aanzienlijke reductie van het aantal dodelijke ongevallen op rijkswegen is gericht op een obstakelvrije inrichting van bermen: bermen voorzien van een ruime obstakelvrije zone die past bij de snelheidslimiet ter plaatse, met een flexibele afschermingsconstructie aan het einde van de obstakelvrije zone daar waar zich op grotere afstand obstakels zoals steile taluds, greppels of watergangen bevinden. Daarmee is er ruimte om veilig in de berm tot stilstand te komen en wordt tegelijkertijd voorkomen dat een voertuig in botsing komt met een verder van de weg gelegen obstakel.
Daarnaast wordt aanbevolen om enkelbaanswegen van een fysieke rijrichtingscheiding te voorzien. Wanneer op 100km/uur-wegen daarvoor de ruimte ontbreekt, kan als alternatief – met behoud van de stroomfunctie van de weg – de snelheidslimiet worden verlaagd naar 80 km/uur, tenzij dit een nadelig netwerkeffect heeft (kortere reistijd via onveiligere wegen van het onderliggend wegennet). Voor een effectieve verlaging van de snelheid is wel aanpassing van het wegbeeld nodig, ondersteund met handhaving via trajectcontrole. Tot slot wordt aanbevolen de aankondiging en bebakening van krappe bogen in afritten en verbindingsbogen te schouwen en waar nodig aan te passen, en filegevoelige locaties van signalering te voorzien.
Ook niet-infrastructurele maatregelen, zoals gedrags- en voertuigmaatregelen kunnen bijdragen aan een reductie van het aantal dodelijke ongevallen op rijkswegen. Zo kan een noodremsysteem als AEBS (Automatic Emergency Braking System) kop-staartaanrijdingen bij files voorkomen, al is de werking van deze systemen niet gegarandeerd. Wat het gedrag betreft zijn een zeer hoge rijsnelheid, alcohol- en drugsgebruik, vermoeidheid en afleiding de belangrijkste factoren waar aandacht aan besteed dient te worden. Daarnaast is er winst te behalen bij het (op de juiste wijze) dragen van de veiligheidsgordel. Hoewel volgens recente metingen 96% van de vracht-, bestel- en personenauto-inzittenden op autosnelwegen een gordel draagt, droeg een derde van de overleden inzittenden waarvan het gordelgebruik bekend was, geen autogordel. Van die laatsten werd bijna de helft tijdens het ongeval uit het voertuig geslingerd.
Lees het volledige rapport.R-2024-17 Dodelijke verkeersongevallen op rijkswegen